Στην καρδιά του βόρειου μέρους της χερ­σονήσου του Άθω βρίσκεται μια κατα­πράσινη κοιλάδα που εισχωρεί από τη δυτική ακτή στο εσωτερικό και διακλαδώνε­ται σε τρείς μικρότερες κοιλάδες που ανεβαί­νουν προς τους λόφους. Σ’ ένα δάσος σ’ αυτό το σημείο, βρίσκεται η βουλγάρικη Μονή του Ζωγράφου, σε υψόμετρο 180 μ. Ακολου­θώντας το μονοπάτι στα δεξιά, ο περιπατητής μπορεί να φτάσει στη Μονή Χελανδαρίου σε δυο ώρες και αν διαλέξει να συνεχίσει ευθεία, σε δύο ακόμη ώρες θα βρίσκεται στη Μονή Εσφιγμένου στην ανατολική ακτή της χερσο­νήσου του Άθω.

Η πλεονεκτική θέση της Μονής Ζωγράφου τη διαφύλαξε πολλές φορές από την καταστρο­φή. Ο φύλακας του αρσανά της συνήθως μπο­ρούσε να προειδοποιήσει τη Μονή έγκαιρα όταν πλησίαζαν πειρατές ή άλλοι επιδρομείς Συχνά όμως οι επιτιθέμενοι κατάφερναν να τον κοροϊδέψουν ή και να τον σκοτώσουν. Μπο­ρούσαν έτσι να πλησιάσουν το Μοναστήρι ανενόχλητοι και να το λεηλατήσουν.

Σχετικά με την ίδρυση και το όνομα της Μονής, η παράδοση αναφέρει ότι κτήτορες ήταν τρείς αδελφοί και μοναχοί, ο Μωυσής, ο Αα­ρών και ο Ιωάννης από την Αχρίδα, οι οποίοι δεν συμφωνούσαν σε ποιόν Άγιο θα αφιέρω­ναν τη νεοϊδρυμένη Μονή. Έτσι κλείδωσαν μια ξύλινη πλάκα στο Καθολικό και προσεύχονταν για να τους σταλεί κάποιο ουράνιο μή­νυμα. Την ίδια νύκτα, πολλά χιλιόμετρα μα­κριά από τον Άθω, οι σαρακηνοί επιτέθηκαν και λεηλάτησαν τη Μονή Φανουήλ στην Παλαιστίνη, και η εικόνα του Αγίου Γεωργίου κινδύνευε να καταστραφεί. Τότε έγινε ένα θαύμα και το επόμενο πρωί οι μοναχοί, που προσεύχονταν για το ουράνιο μήνυμα, ανακάλυψαν στην εκκλησία τους την εικόνα του Αγίου Γε­ωργίου η οποία ήταν “αχειροποίητη”. Επίσης λέγεται ότι τη νύκτα η εικόνα εξέπεμπε ένα λαμπρό φως. Από εκείνη την ημέρα η Μονή ονομάστηκε Μονή του (ουράνιου) Ζωγράφου.

Η πρώτη ιστορική πηγή που αναφέρει τη Μονή είναι το πρώτο Τυπικό του 972, ο “Τράγος”, που είναι επίσης υπογραμμένο από τον ηγούμενο Γεώργιο της Ζωγράφου. Είναι πολύ πιθανό ότι από τότε ζούσαν βούλγαροι μοναχοί στη Μονή, αλλά δυστυχώς ξέρουμε πολύ λίγα για την ιστορία τους μέχρι το 13ο αιώνα. Στο τέλος περίπου αυτού του αιώνα στρατιώτες του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου σε συνεργασία με τον Πατριάρχη Ιωάννη Βέκκο και οι δυο φοβεροί υποστηρικτές της ένωσης των δυο εκκλησιών βασάνισαν και έκαψαν ζω­ντανούς 26 φανατικούς ανθενωτικούς μονά­χους της Μονής Ζωγράφου. Μνημείο που ανεγέρθη το 1873 στην αυλή κοντά στην είσοδο της Μονής, μας βεβαιώνει ότι το γεγονός δια­δραματίστηκε το 1276. Όμως τελικά ο Μιχαήλ ήταν εκείνος που βοήθησε με γενναιόδωρες επιδοτήσεις το “Βουλγάρικο Μοναστήρι.”

Οι επιδρομές Καταλανών μισθοφόρων το 1307-1309 προξένησαν μεγάλες καταστροφές. Οι Καταλανοί δολοφόνησαν πολλούς μονάχους, λεηλάτησαν τη Μονή και τελικά έβαλαν πυρ­καγιά πυρπολώντας τα περισσότερα κτίρια. Σχεδόν όλα τα οικοδομήματα που σώζονται σήμερα ανήκουν στο 19ο αιώνα. Μετά από αυτές τις καταστροφές, οι Σέρβοι βασιλείς και οι Παλαιολόγοι αυτοκράτορες πρόσφεραν οι­κονομική υποστήριξη για την ανοικοδόμηση της Μονής. Στα χρόνια της Τουρκικής κατο­χής η Ζωγράφου υποστηρίχτηκε επίσης από τους ηγεμόνες των παραδουνάβιων χωρών. Τη σύντομη αυτή περίοδο ευημερίας πολύ γρήγορα τη διαδέχτηκε η παρακμή και η Μο­νή ερημώθηκε σχεδόν.

Την περίοδο που οι μοναχοί είχαν χάσει κάθε ελπίδα, εμφανίστηκε ένας νέος ευεργέτης, ο Ούγγρος βασιλιάς Στέφανος ΣΤ’ ο Καλός, ο οποίος πρόσφερε πολλά στην αναγέννηση της Μονής. Το 1716 κτίστηκε η νοτιοανατολική πτέ­ρυγα. Εκείνο τον καιρό, εκτός από τους Βούλ­γαρους, ζούσαν στη Μονή Σέρβοι και Έλληνες μοναχοί. Όμως μετά το 1845 μόνο Βούλγα­ροι κατοικούν στη Ζωγράφου και έτσι η λει­τουργία γίνεται μόνο στα βουλγαρικά. Μεταξύ 1862 και 1869 κτίστηκε η βόρεια πτέρυγα και επίσης η οχυρωμένη πύλη, με θύρες από σφυ­ρήλατο σίδηρο που διατηρούνται μέχρι τις μέ­ρες μας. Η τελευταία πυρκαγιά ξέσπασε στη Ζωγράφου το 1976.

Το Καθολικό, κτισμένο το 1800, αγιογρα­φήθηκε το 1817, ενώ ο νάρθηκας το 1840. Ο θόλος της φιάλης συγκρατείται από οκτώ κίονες. Στο κέντρο της υπάρχει σιντριβάνι διακοσμημένο με λεοντοκεφαλές που στη­ρίζεται σε μια μαρμάρινη μορφή μοναχού. Από τα 16 παρεκκλήσια, οκτώ βρίσκονται μέσα στην ίδια τη Μονή. Τα δυο σπουδαι­ότερα είναι το παρεκκλήσι της Παναγίας του Ακάθιστου Ύμνου στην αυλή δίπλα στο Καθολικό, και το παρεκκλήσι των Αγίων Κυ­ρίλλου και Μεθόδιου, που έχει ιδιαίτερα όμορφες τοιχογραφίες. Σχετικά με την ει­κόνα του Ακάθιστου Ύμνου, λέγεται ότι μια φορά ένας μοναχός έψαλε ολόκληρο τον Ύμνο μπροστά στην εικόνα χωρίς να στα­ματήσει ούτε μια φορά. Ως ανταμοιβή για την αρετή του η Παναγία, κάποτε που πλη­σίαζαν πειρατές, τον ειδοποίησε να σημάνει συναγερμό και έτσι σώθηκε η Μονή.

Η καλά τακτοποιημένη βιβλιοθήκη της Μονής που στεγάζεται στον πύργο, περιέχει 10.000 έντυπα βιβλία, αρκετά χειρόγραφα στα ελλη­νικά, μερικά σπάνια σλαβικά και βουλγαρικά και ιδιαίτερα πολύτιμους κώδικες. Ο σημαντι­κότερος είναι ο βουλγαρικός κώδικας αρ. 47 το ψαλτήρι του Ραβομίρ, του 13ου αιώνα, διαστάσεων 14×10 εκατ, περιέχει πολλές διακο­σμητικές εικονογραφήσεις και μια μοναδική μικρογραφία ενός κάρου που το σέρνουν τέσ­σερις δράκοι με σώματα πουλιών και κεφάλια σκύλων. Πρέπει επίσης να αναφερθούν τρία σλαβικά χειρόγραφα: το Μηνολόγιον του Ντράγκαν, του 13ου αιώνα, με περιγραφές των βίων των μαρτύρων, ο σλαβικός κώδικας αρ. 28, ένα Τετραευαγγέλιο στα σλαβικά από το 1569 και τέλος ο σλαβικός κώδικας αρ. 1, η πρώτη καταγραφή της ιστορίας της Βουλγαρίας γραμ­μένη από το μοναχό Παΐσιο το 1745. Εκτός από την πρώτη εικόνα του Αγίου Γεωργίου, η οποία είναι καλυμμένη με χρυσό, ασήμι και διαμά­ντια και σχετίζεται άμεσα με την ιστορία της ίδρυσης της Μονής (πιθανή χρονολόγηση στον 12ο ή 13ο αιώνα), μεταξύ των κυρίων εικόνων βρίσκεται και μια δεύτερη εικόνα του Αγίου Γεωργίου, αραβικής προέλευσης και μια τρίτη δώρο του Στέφανου Δ’ της Μολδοβλαχίας τι 1484. Στο σκευοφυλάκιο φυλάσσονται λείψανα αγίων και πολλά ιερά κειμήλια, άμφια, λειτουργικά σκεύη, υπέροχοι ξυλόγλυπτοι σταυροί και πολλές εικόνες. Μια από αυτές τις εικόνα είναι η Παναγία η Επακούουσα για την οπού λέγεται η εξής ιστορία: ο ευσεβής μοναχός Κοσμάς προβληματιζόταν βαθιά για το ποιος ει ναι ο καλύτερος τρόπος να προσεγγίσει κάνει το Θεό και να σώσει έτσι τη ψυχή του. Καθώς αναρωτιόταν, ξαφνικά άκουσε μια ουράνια φωνή να τον διατάζει να αφήσει τη Μονή και να ζήσει την υπόλοιπη ζωή του ως ερημίτης.

Η Μονή τιμάται του Αγίου Γεωργίου στις 23 Απριλίου.