Μισή ώρα μόνο πεζοπορία από τη Δάφνη, στο στενό χωματόδρομο μήκους 11 χι­λιομέτρων που ενώνει το λιμάνι με τις Καρυές, βρίσκεται η Μονή Ξηροποτάμου, σε υψόμετρο 200 μ. σε μια ήρεμη πλαγιά που κα­ταλήγει στις δυτικές ακτές της χερσονήσου. Η παράδοση αποδίδει την ίδρυση της Μονής στην αυτοκράτειρα Πουλχερία (399-453), σύ­ζυγο του αυτοκράτορα Μαρκιανού, ή στον αυ­τοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ’ Πορφυρογέννητο (913-959) ή πάλι στο Ρωμανό Α’ Λεκαπηνό. Η πιθανότερη εκδοχή σχετικά με την κτίση της Μονής είναι ότι ιδρύθηκε στο τέλος του 10ου αιώνα, λίγα χρόνια μετά τη Μονή της Μεγίστης Λαύρας, από το μοναχό Παύλο Ξηροποταμηνό. Ο μοναχός αυτός, που υπήρξε και ο πρώτος ηγούμενος της Μονής, ήταν μια από τις ξεχωριστές πνευματικές προσωπικό­τητες του καιρού του, όπως ήταν ο σύγχρονος του Αθανάσιος ο Αθωνίτης και ήταν ένας από αυτούς που υπόγραψαν το πρώτο Τυπικό του Αγίου Όρους, τον “Τράγο”.

Σ’ ένα ύψωμα δίπλα στην κοίτη του Ξηροπο­τάμου, που το χειμώνα και μετά από μεγάλες καταιγίδες φουσκώνει επικίνδυνα, η Μονή άν­θησε τον 11ο αιώνα, χάρις σε πόρους που διέ­θεσαν οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες, και έγινε μία από τις ωραιότερες και πλουσιότερες Μο­νές. Η ευημερία αυτή κράτησε μέχρι τις αρ­χές του 13ου αιώνα, με εξαίρεση τα χρόνια που η Μονή υπέστη σοβαρές ζημιές από σεισμούς, λεηλασίες από πειρατές και Σαρακηνούς ή αρ­παγές από Καταλανούς μισθοφόρους. Μετά την επανάκτηση της Κωνσταντίνου πόλης το Μοναστήρι ενισχύθηκε οικονομικά από τον Πα­λαιολόγο αυτοκράτορα Μιχαήλ Η’ (1259-1282) όπως μαθαίνουμε από ένα χρυσόβουλο ο “χρυσόβουλος λόγος” του Μιχαήλ (1275) ο οποί­ος κατά την παράδοση επισκέφτηκε τη Μονή. Όταν το 1280 σχεδόν όλα τα οικοδομήματα της Μονής τυλίχτηκαν στις φλόγες, ένας άλλος αυτοκράτορας, ο Ανδρόνικος Β’ Πα­λαιολόγος (1282-1328) διέθεσε τους οικο­νομικούς πόρους για την ανοικοδόμηση της και πρόσφερε στη Μονή σημαντικές δωρε­ές. Γι’ αυτό υπολογίζεται ως ένας από τους νέους κτήτορες της Μονής.

Το 14ο και 15ο αιώνα, οι βασιλείς της Σερβίας πρόσφεραν μεγάλα χρηματικά ποσά στη Μο­νή που χρησιμοποιήθηκαν στην οικοδόμηση υψηλών αμυντικών τειχών και πύργου ικανού να αντιμετωπίζει πυρκαγιές. Το 1445 το Κα­θολικό ανοικοδομήθηκε από την αρχή.

Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας μια ακόμη καταστροφική πυρκαγιά ξέσπασε, το 1507. Η φοβερή καταστροφή που προξένησε η πυρ­καγιά αυτή επανορθώθηκε με τις προσπάθει­ες των μοναχών και χάρη στην οικονομική ενί­σχυση του σουλτάνου Σελίμ Α’ (+1520). Για τη βοήθεια αυτή η παράδοση αναφέρει την παρακάτω ιστορία.

Μια φορά που ο σουλτάνος Σελίμ Α’ βρέθη­κε στην Αίγυπτο, μια οπτασία παρουσιάστηκε στον ύπνο του: …νέοι είχαν περικυκλώσει το στρατό του και του είπαν ότι η οικογένεια του, (ο οίκος των Οθωμανών), θα εξουσιάσει μια τεράστια αυτοκρατορία, με τον όρο να φανεί γενναιόδωρος στο μοναχό που σύντομα θα πα­ρουσιαστεί μπροστά του και θα του απευθύνει κάποιο αίτημα. Ο σουλτάνος, έκπληκτος αλλά και ανήσυχος, συζήτησε το όνειρο του το επόμενο πρωί με τους συμβούλους του και ανα­κάλυψε ότι όλοι τους είχαν δει παρόμοιο όνει­ρο το περασμένο βράδυ. Όταν ρώτησε έναν από τους χριστιανούς στρατιώτες του, ονο­μαζόμενο Γεώργιο, να του εξηγήσει το όνειρο, πληροφορήθηκε τη φοβερή καταστροφή που είχε υποστεί η Μονή Ξηροποτάμου στον Άθω. Ο σουλτάνος Σελίμ Α’ γέμισε τη Ξηροποτά­μου και όλες τις υπόλοιπες Μονές στον Άθω με πλούσια δώρα. Με την έκδοση δε του πε­ρίφημου εγγράφου “Χάτι Σερίφ” (Ιερού Ορι­σμού) έθεσε εκείνα τα χρόνια το Άγιον Όρος κάτω από την προσωπική του προστασία. Η Μονή Ξηροποτάμου ήταν τότε αφιερωμένη στους Σαράντα Μάρτυρες της Σεβάστειας. Μια ακόμα πυρκαγιά ξέσπασε το 1609 και ξανακτίστηκε με τη βοήθεια των Ρουμάνων ηγεμόνων. Εκείνη την εποχή, η Ξηροποτά­μου είχε ανέβει από την ένατη στην όγδοη θέση της αγιορείτικης ιεραρχίας, που την διατηρεί και σήμερα. Με το πέρασμα του χρόνου η Μονή έχασε αρκετά από τα κτή­ματα της ιδιοκτησίας της.

Μετά το 1760 η Μονή άνθησε ξανά για μια περίοδο, όταν οι οικουμενικοί πατριάρχες Τι­μόθεος Β’ (1612-1620) και Μεθόδιος Α (1668-1671) πρόσφεραν οικονομική ενίσχυση με σημαντικές επιχορηγήσεις. Όμως πιο ουσιαστι­κή προσφορά ήταν αυτή του Καισάριου Δα-πόντε ο οποίος, πριν γίνει μοναχός, ήταν πρε­σβευτής στην αυλή των φαναριωτών ηγεμόνων της Μολδαβίας, Κωνσταντίνου και Ιωάννη Μαυροκορδάτου. Ο Έλληνας αυτός διανοού­μενος και ποιητής Καισάριος Δαπόντες ήταν μια εξαιρετική προσωπικότητα της εποχής. Στα πολλά ταξίδια του μπόρεσε και συγκέντρωσε σημαντικά ποσά υπέρ της Μονής Ξηροποτάμου και η μοναστική κοινότητα είχε στην διάθεση της μεγάλα χρηματικά ποσά, ακόμα και μετά την ανακαίνιση των κτισμά­των και την ανέγερση του μεγάλου πύργου. Η μέθοδος του Δαπόντε για την συλλογή χρη­μάτων, με περιφορά των ιερών λειψάνων και τεμαχίων του Τίμιου Ξύλου για προσκύ­νημα στη διάρκεια των ταξιδιών του, αργότε­ρα αντιγράφτηκε από άλλους, στις προσπά­θειες τους να συγκεντρωθούν τους αναγκαίους πόρους για τις επανειλημμένες επισκευές που χρειάζονταν η Μονή.

Οι τοιχογραφίες του Καθολικού, που οικοδο­μήθηκε στα 1761 -1763 με τη βοήθεια του Δα­πόντε, ζωγραφίστηκαν το 1783 από τους αγιο­γράφους Κωνσταντίνο, Αθανάσιο και Ναούμ από την Κορυτσά. Παρά το γεγονός ότι είναι σχετικά πρόσφατες, οι τοιχογραφίες αυτές είναι υπέροχης ποιότητας. Στο Καθολικό βρί­σκεται η επιγραφή την οποία επινόησε ο Δαπόντες το 18ο αιώνα, χαραγμένη δίπλα στο δι­κέφαλο αετό, η οποία αναφέρει το έτος 6438 από τη δημιουργία του κόσμου, δηλαδή το έτος 930 συμφωνά με το δικό μας ημερολογιακό σύ­στημα. Εκτός από το θαυμάσιο ξυλόγλυπτο τέ­μπλο, υπάρχουν 200 φορητές εικόνες στο ναό. Η φιάλη του αγιασμού από πορφυρό μάρμαρο που βρίσκεται στην αυλή δίπλα από το Καθο­λικό κτίστηκε στην περίοδο του Δαπόντε (1783). Οι τοιχογραφίες της Τράπεζας, η οποία κα­τασκευάστηκε με χρήματα του ηγεμόνα της Βλαχίας Αλέξανδρου, ζωγραφίστηκαν στα μέ­σα του 19ου αιώνα από τους αγιογράφους Σοφρώνιο και Νικηφόρο από τη Σκήτη της Αγίας Άννας. Ευτυχώς τα βιβλία, τα λείψανα των αγίων και τα άλλα ιερά κειμήλια που ανήκουν στη Μονή, διασώθηκαν χωρίς ζημιές από τις κα­ταστροφικές πυρκαγιές που συνεχώς ξεσπού­σαν στη Μονή.

Οι πιο πρόσφατες πυρκαγιές ξέσπασαν το 1952 και το 1974. Οι ζημιές στη νοτιοδυτική πτέρυγα από την τελευταία πυρκαγιά δεν έχουν ακόμη επιδιορθωθεί.

Στη βιβλιοθήκη, που στεγάζεται πάνω από το νάρθηκα, διατηρούνται 409 χειρόγραφα, με­ταξύ των οποίων 20 περγαμηνές και πάνω από 4.000 έντυπα βιβλία.

Στο σκευοφυλάκιο της Μονής φυλάσσεται το μεγαλύτερο γνωστό κομμάτι του Τίμιου Ξύ­λου, στο οποίο διακρίνει κανείς μια τρυπά από καρφί. Εκτός από αυτό, το ιερότερο των κει­μηλίων το πολυτιμότερο έργο τέχνης είναι αναμφισβήτητα ο στεατίτης δίσκος της Πουλ­χερίας, δώρο της ίδιας της αυτοκράτειρας, διαμέτρου 15 εκατ., στο εσωτερικό του οποί­ου έχει χαραχθεί μια παράσταση 15 προσώ­πων γύρω από τη κεντρική σκηνή της Ετοι­μασίας του Θρόνου. Στο ίδιο μέρος επίσης βρίσκονται τα ιερά λείψανα των “σαράντα μαρ­τύρων” και μερικοί επισκοπικοί ράβδοι από ήλεκτρο και τέλος, αρκετά χρυσοκέντητα άμ­φια και λειτουργικά σκευή. Η Μονή του Ξηροποτάμου, αφιερωμένη στους 40 Μάρτυρες, τιμάται στις 9 Μαρτίου. Τέσσερα Κελιά και τα περισσότερα από τα κτίρια στο λιμάνι της Δάφνης ανήκουν στη Μονή Ξηροποτάμου.