Σαν ένα μεσαιωνικό φρούριο που βρί­σκεται εκεί από αρχαιότατους χρόνους η Μονή Σταυρονικήτα υψώνεται σ’ ένα βράχο 50 μ. πάνω από τις ανατολικές ακτές του Άθω. Αν κοιτάξει κανείς νότια, θα δια­κρίνει, πέρα από την αφιλόξενη θάλασσα, τη Μονή Ιβήρων, τον πύργο της Μονής Φιλό­θεου και στο βάθος τις κορυφογραμμές του Άθω. Η Μονή είναι κτισμένη στον παραλια­κό δρόμο και απέχει μιας ώρας δρόμο από τη Μονή Ιβήρων και τη Μονή Παντοκράτορος. Σχετικά με την ίδρυση της και την ονομασία της υπάρχουν πολλοί και διάφοροι θρύλοι, οι οποίοι όμως δεν έχουν ιστορικά αποδειχθεί. Ένας από αυτούς συνδέει το όνομα της Μο­νής με τους κτήτορες της Σταύρο και Νικήτα, ένας άλλος με τον αξιωματικό του αυτοκρά­τορα Ιωάννη Τσιμισκή Νικηφόρο Σταυρονι­κήτα, ο οποίος αργότερα έγινε ηγούμενος της Μονής. Υπάρχουν όμως και οι εκδοχές σύμφωνα με τις οποίες η Μονή ήταν αρχικά ένα Κελί με το ίδιο όνομα ή ακόμη ότι το όνομα προήλθε από κάποιον πατρίκιο ονομαζόμενο Νικήτα που εμφανίζεται ως κτήτορας της Μονής. Οι μοναχοί όμως τείνουν να υποστηρίζουν την πρώτη εκδοχή, η οποία αποδίδει το όνομα στους δύο κτήτορες. Ένα έγγραφο του Πρώτου Νικηφόρου το 1012, επιβεβαιώνει τη ύπαρξη του Κελιού το 10ο αιώνα. Ένα άλλο έγγραφο του 1153 αναφέρει το Κελί Σταυρονικήτα. Είναι πολύ πιθανό ότι η νέα Μονή βρισκόταν σ’ αυτό το σημείο το 1533 και άνηκε στη Μονή Φιλόθεου έγινε λεία πειρατικών επιθέσεων και λεηλασιών από τους σταυροφόρους που επέστρεφαν από τους Άγιους Τόπους. Μετά τις επιδρομές των Καταλανών  μάλλον έπαψε να υπάρχει ως Μονή και επανήλθε στο καθεστώς ενός απλού Κελιού, καθώς ήταν αδύνατο να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις μιας Μονής. Το Κελί αρχικά ανήκε στην Κουτλουμουσίου και αργότερα στη Φιλόθεου, από την οποία ο Γρηγόριος Γηρομεριάτης, που έγινε ο πρώτος ηγούμενος της Μονής, αγόρασε τα κτίρια και τα κτήματα του Κελιού δίνοντας συνολικά τέσσερις χιλιάδες άσπρα (ασημένια νομίσματα). Ο ηγούμενος αυτός, μια συγκινητική προσωπικότητα πρώτα οχύρωσε τη Μονή με τείχη και άρχισε να κτίζει. Το έργο συνεχίστηκε και ολοκληρώθηκε από το πατριάρχη Ιερεμία Α’ (1520-1545), που είχε κάτω από την δική του προστασία, ο οποίος δώρισε σοβαρά ποσά για την επέκταση της. Οι μοναχοί τον τιμούν σήμερα, μαζί με Γρηγόριο, ως δεύτερο κτήτορα της Μονής.

Το 1607 η Μονή κάηκε για πρώτη φορά και ανοικοδομήθηκε σχεδόν από τα θεμέλια. Το Καθολικό κτίστηκε το 1527 και το εσωτερικό του ιστορήθηκε το 1546 από το φημισμένο ζω­γράφο της Κρητικής Σχολής Θεοφάνη, με αγιο­γραφίες που θεωρούνται από τις πιο θαυμα­στές του Αγίου Όρους. Χάρη σε γενναιόδωρη προσφορά του βοεβόδα της Βλαχίας Κατα-κουζηνού, κτίστηκε την ίδια περίοδο το μεγά­λο υδραγωγείο που διευκόλυνε την παροχή νε­ρού” στη Μονή. Εκτός από τα σκληρά πλήγματα που δέχτηκε η Μονή από τις μεγάλες πυρκα­γιές του 1817, 1864 και 1879, τα πολιτικά γε­γονότα που συνέβαιναν στο εξωτερικό ανά­γκασαν τη μοναστική κοινότητα, δυο φορές σε τέσσερα χρόνια, να ομολογήσει αδυναμία πλη­ρωμής των οικονομικών της υποχρεώσεων. Για να επισκευασθούν οι ζημιές από τις πυρκαγιές, η Μονή αναγκάστηκε να καταφύγει σε δανεισμό τεράστιων χρηματικών ποσών. Δυστυχώς, με την ίδρυση του Ρουμανι­κού κράτους εκείνο το καιρό, όλα τα κτήματα κοντά στο Βουκουρέστι που είχαν δωριθεί στη Μονή από το δούκα Αλέξανδρο Γκίκα (1727-1740), κατα­σχέθηκαν και έτσι η Μονή στερήθηκε όλες τις οικονομικές της πηγές. Γι’ αυτούς τους λόγους η Σταυρονικήτα πέρασε στη δι­καιοδοσία της διοίκησης του Αγίου Όρους. Τρία χρόνια αργότερα, για μια ακόμη φορά βρέθηκε στο χείλος χρε­οκοπίας. Η Ιερή Κοινότητα τότε επέ­βαλε ως επίτροπο τον ικανότατο αρχιμανδρίτη Θεόφιλο της Βατοπαιδίου, ο οποίος μέσα σε δέκα χρόνια, κατόρθωσε να εξυ­γιάνει οικονομικά τη Μονή και να εγγυηθεί την ανεξαρτησία της στο μέλλον.

Οι πλουσιοπάροχες χρηματοδοτήσεις των τσά­ρων της Ρωσίας στα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα πρόσφεραν αξιόλογη υποστήριξη και ελπίδα στη Μονή Σταυρονικήτα. Ρώσοι μονα­χοί εγκαταστάθηκαν στα κελιά της Μονής και η προσφορά τους στην αναγέννηση της μονα­στικού βίου ήταν ουσιαστική. Όμως με τις πο­λιτικές ανακατατάξεις μετά τον Πρώτο Πα­γκόσμιο Πόλεμο αυτές οι επαφές τερματίστηκαν εντελώς. Στα επόμενα χρόνια, η οικονομική παρακμή της Μονής επιδεινώθηκε από το γε­γονός ότι η εισροή νέων μοναχών είχε σταμα­τήσει. Η κατάσταση, στη δεκαετία του 1960 ήταν δραματική, καθώς απέμεναν μόνο έντε­κα υπερήλικες μοναχοί. Σαν από θαύμα, ακριβώς εκείνη την εποχή, πολλοί νέοι και γεμάτοι ζήλο μοναχοί άρχισαν να έρχονται στη Σταυρονικήτα και το 1968, η ανανεωμένη και ενδυναμωμένη μοναστική κοινότητα αποφάσισε να επανέλθει στους αυστηρούς κοινοβιακούς κανόνες. Τα θεμέλια είχαν μπει για μια γενική ανακαίνιση της Μονής, με αποτέλεσμα σήμερα η Σταυρονικήτα να είναι μια από τις καλύτερα οργανωμένες Μονές στο Όρος Άθως. Πάνω απ’ ένα παράθυρο στο Καθολικό, μια επιγραφή δίνει τις εξής πληροφορίες: χτίστηκε το 1456 με χρήματα που δώρισε ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιερεμίας, αγιογράφησε ο ζωγράφος Θεοφάνης ο Κρης και ο βοηθός του Συμεών, με τη βοήθεια και υποστήριξη του επισκόπου της Ιερισσού και Άθω, του αγαπημένου του Μακαρίου, καθώς επίσης του δίκαιου μοναχού της Μονής Γρηγορίου, στις 3 Ιουλίου.

Το μικρό Καθολικό έχει στριμωχτεί στον ιδιαίτερα στενό χώρο της αυλής, αλλά παρ’ όλα αυτά είναι από τα ωραιότερα της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας. Η στενότητα χώρου οδήγησε αναγκαστικά στο κτίσιμο οικοδομήματος τα σχέδια του οποίου διαφέρουν από τους παραδοσιακούς κανόνες των Καθολικών του Αγίου Όρους. Μετά από πολύ προσεκτική συντήρηση που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα, οι τοιχογραφίες του Καθολικού βρίσκονται σε άριστη κατάσταση. Ο δημιουργός τους, Θεοφάνης, ζωγράφισε επίσης τις εικόνες του τέμπλου, μαζί με το γιο του Συμεών. Στις τοιχογραφίες αναπαριστάται το γνωστό Δωδεκάορτον, ο κύκλος των δώδεκα σημαντικότερων εορτών της Ορθοδοξίας. Το σπουδαιότερο έργο τέχνης στο ναό είναι η ψηφιδωτή εικόνα του Αγίου Νικολάου του 14ου αιώνα για την οποία λέγεται ότι ήταν στο βυθό της θάλασσας για 500 χρόνια. Μια μέρα, μερικοί ψαράδες την ανέσυραν και την πρόσφεραν στους μονάχους. Όμως σε μια σχισμή στο μέτωπο του Αγίου είχε εγκατασταθεί ένα στρείδι που θε­ωρήθηκε   σημάδι   των θαυματουργών δυνάμεων της εικόνας και ονομάστηκε Άγιος Νικόλαος ο Στρειδάς. Το στρεί­δι διατηρείται ως ιερό κειμήλιο. Η μεγάλη εικόνα της Δεήσεως στον εσωνάρθηκα παρουσιάζει μια πα­ρέκκλιση από την παραδοσιακή ει­κονογραφία, γιατί στα αριστερά του Ιησού δεν βρίσκεται η Θεοτόκος, αλλά ο Άγιος Νικόλαος σε στάση προσευχής. Ο αγιογράφος μάλλον ήθελε να υπογραμμίσει μ’ αυ­τό τον τρόπο, το γεγονός ότι ο ναός είναι αφιερωμένος στον Άγιο Νικόλαο. Η εικόνα, είναι του 16ου αιώνα, και πιθανά ζωγραφίστηκε ειδικά για το Καθο­λικό, το οποίο ολοκληρώθηκε το 1546.

Στην Τράπεζα βρίσκο­νται πολλές σημαντικές τοιχογραφίες που επίσης αποδίδο­νται στην Κρητική Σχολή. Στους προηγούμενους αιώνες η βιβλιοθή­κη με τους θησαυρούς της καταστράφηκε από πυρκα­γιές. Όμως 170 χειρόγραφα, ανάμεσα τους 58 περγα­μηνές, διατη­ρήθηκαν. Η πιο πολύτιμη χειρόγραφη περγαμηνή είναι το Ευαγγελιστάριον αρ. 46. Αυτό το πλούσια εικονο­γραφημένο έργο, διαστάσεων 28×22 εκατ., περιέχει στις 298 σελίδες του μικρογραφίες των τεσσάρων Ευαγγελιστών και υπέροχες διακοσμήσεις.

Στο σκευοφυλάκιο βρίσκονται ιε­ρά λείψανα, πολύτιμα λειτουργικά σκεύη και άμφια, η χρυσοκέντητη εικόνα του Αγίου Νικολάου, και αρκετές φορητές εικόνες, η σπουδαιότερη των οποίων είναι η ψηφιδωτή του Αγίου Νικολάου που περιγράφτηκε πιο πάνω.

Από τα έξι παρεκκλήσια της Μο­νής, τέσσερα είναι στην εσωτε­ρική αυλή, μέσα στα τείχη. Τα τέσσερα Κελιά της Μονής βρί­σκονται στις Καρυές και οι 44 Καλύβες στην περιοχή της Καψάλας, στο νότιο μέρος του Όρους Άθω. Η Μονή Σταυρονικήτα είναι αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο που τιμάται στις 6 Δεκεμβρίου.